Rəsulzadə Məhəmmədəmin
Axund Hacı Molla Ələkbər oğlu
Azərbaycan milli istiqlal hərəkatının və təkcə türk ellərində deyil, bütün
islam aləmində ilk respublika üsul-idarəsi olan Azərbaycan Demo-kratik
Cümhuriyyətinin təməl daşını quran, sonralar ömür yolu, həyatı zəngin və keşməkeşli
hadisələrlə dolu bir dastana çevrilən, xalqımızın ölüm-süz lideri Məhəmmədəmin
Rəsulzadə 1884-cü il yanvarın 31-də Bakının Novxanı kəndində anadan olmuşdur.
Atası həyata açıq gözlə baxmış, məktəb yaşına çatmış oğlunu dünyəvi elmləri öyrənməyə
yönəltmişdir. Oğlunu məşhur pedaqoq S.M.Qənizadənın (1846-1942) müdir olduğu
ikinci "Rus-müsəlman" məktəbinə qoyması gələcək mütəfəkkirin taleyində
böyük rol oynamışdır. Buranı bitirdikdən sonra M.Ə.Rəsulzadə təhsilini Bakı
texniki məktəbində, rus dilində davam etdirmişdir. Onun inqilabi fəaliyyətinin
ilk illəri də məhz bu dövrə təsadüf edir. 1902-ci M.Ə.Rəsulzadə "Müsəlman
gənclik təşkilatı”nı yaratmışdır ("Azərbaycan türk kultur dərgisi",
1989-cu il, səh.49). Bu, XX əsrdə Azərbaycanda
rus müstəmləkə üsul-idarəsinə qarşı gizli mübarizə aparan ilk siyasi təşkilat
idi.
Bir az sonra
"Müsəlman demokratik "Müsavat" cəmiyyəti" adı ilə gizli fəaliyyət
göstərən bu təşkilatın bir qolu da İranda qurulmuş və burada başlanmış məşrutə
inqilabına istiqamətve-rici rəhbər qüvvəyə çevrilmişdir. M.Ə.Rəsulzadə ədəbi
yaradıcı-lığa da bu illərdə başlamış, "Müxəmməs" adlı ilk "Şərqi
Rus" qəzetində (1903-cü il №20) çap olunmuşdur. 1904-cü ilin axırlarında
"Müsəlman demokratik "Müsavat" cəmiyyəti"nin əsasında
RSDFP-nin Bakı komitəsinin nəzdində "Müsəlman sosial-demokrat "Hümmət"
təşkilatı" yaradılmışdır. Bu təşkilatın baniləri Mir Həsən Mövsümov
(1882-1907), Məmməd Həsən Hacınski (1875-1931) və Məhəmmədəmin Rəsulzadə
olmuşlar. ("Бакински рабочи" qəzeti, №60, 18 mart, 1923-cü il).
M.Əzizbəyov, N.Nərimanov, S.M.Əfəndiyev və başqa görkəmli inqilabçılar da 1905-ci
ildən bu təşkilatın üzvü idilər. Təşkilatın "Hümmət" adlı qəzeti də nəşr
edilmiş (1904-1905-ci illər, cəmi 6 nömrə), qəzetin əsas naşirlərindən biri də
M.Ə.Rəsulzadə olmuşdur. Lakin hələlik onun bir nömrəsi də tapılmamışdır. Sonra
qəzet öz nəşrini dayandırır, 1906-cı ilin dekabrından "Təkamül" adı
ilə çıxır. Həmin illərdə Bakı neft mədənlərinə və Azərbaycanın qəzalarına ana
dilində inqilabi qəzet və intibahnamələrin göndərilməsi bilavasitə M.Ə.Rəsulzadənin
adı ilə bağlıdır.
1907-ci il
sentyabrın 29-da inqilabçı fəhlə Xanlar Səfərəliyevin Bibiheybətdə dəfn günü,
onun qəbri üstündə keçirilən böyük yığıncaqda P.Caparidze, S.M.Əfəndiyev,
İ.V.Stalin ilə birlikdə M.Ə.Rəsulzadə də alovlu nitq söyləmişdir. Onu da qeyd
etmək lazımdır ki, M.Ə.Rəsulzadə əsrimizin əvvəllərindən başlayaraq 1907-ci
ilin axırlarına qədər Bakıda inqilabi fəaliyyət göstərən İ.Stalinlə çox səmimi
və yaxın dost olmuşdur. Hələ 1905-ci ildə Balaxanı neft mədənlərində varlılar
Stalini, fəhlələri tətilə dəvət etdiyi üçün, neft quyusuna atmaq istəmişlər.
Özünü hadisə yerinə çatdıran M.Ə.Rəsulzadə Stalini ölümdən xilas etmişdir. O,
Stalinin Bayıl həbsxanasından gizli surətdə qaçırılmasının da təşkilatçısı
olmuşdur. 1954-cü ildə, İstanbulda çıxan "Dünya" qəzeti M.Ə.Rəsulzadənin
"Stalin ilə inqilab" adlı silsilə xatirə-məqaləsini çap etdirmişdir.
O, həmin yazıda da bu barədə söhbət açır ("Dünya" qəzeti, 23 may
1954-cü il).
Həmin dövrdə
Əlibəy Hüseynzadənin (1864-1941) redaktor olduğu "Fyuzat", həmçinin
Əhmədbəy Ağayevin (1869-1939) redaktorluğu ilə çıxan "İrşad" və
"Tərəqqi" qəzetlərində M.Ə.Rəsulzadənin müxtəlif mövzularda məqalələri
və şeirləri çap olunmuşdur. Müəyyən müddət o, "İrşad" qəzetinin müvəqqəti
redaktoru da olmuşdur. Gələcəyin böyük bəstəkarı Üzeyir Hacıbəyovun (1885-1948)
1907-ci ildə çapdan çıxmış "Türk-rus və rus-türk lüğəti" kitabının
naşiri M.Ə.Rəsulzadə olmuşdur. Yenə də həmin ildə o, A.Blyumun "Fəhlə
sinfinə hansı azadlıq lazımdır (Xalq nümayəndəliyi haqqında)" kitabını Azərbaycan
dilinə tərcümə edib və "Təkamül" qəzeti redaksiyası adından Orucov
qardaşlarının mətbəəsində çap etdirmişdir.
Həmin dövrdə
bolşeviklərin Rusiya imperiyasının sərhədlərini saxlamaqla və yalnız sinfi
ziddiyyətləri aradan qaldırmaq uğrunda mübarizə apardıqlarını hiss eləyən M.Ə.Rəsulzadə
RSDFP-nin sıralarından uzaqlaşdı. O, rus müstəmləkə üsul-idarəsinə qarşı Azərbaycan
milli istiqlal hərəkatının təməl daşını qurmağa başladı. 1908-ci il dekabrın
5-də Məhəmmədəminin "Qaranlıqda işıqlar" pyesi tamaşaya qoyuldu.
Pyesin ana xəttini milli oyanış və istiqlal hərəkatının təbliği təşkil edirdi.
O, özünün bu əsəri ilə "Azərbaycana muxtariyyət" şüarı fikrini
yaymağa başlamış və çarizm üsul-idarəsi istibdadını yıxmağa çağırırdı. Onun bu
pyesi Azərbaycanda milli istiqlal hərəkatı ilə tam bağlı olan ilk dram əsəridir.
Bu əsərdən başqa M.Ə.Rəsulzadə həmin ildə "Nagəhan bəla" adlı pyes də
yazıb.
1908-ci ilin
axırında M.Ə.Rəsulzadə çar üsul-idarəsi tərəfindən həbs olunması təhlükəsi ilə əlaqədar
Bakını tərk edərək İrana yola düşür. İranda şah üsul-idarəsinə qarşı başlanmış
məşrutə inqilabının əsas rəhbərlərindən biri olur. M.Ə.Rəsulzadə Təbrizdə
xalqımızın milli qəhrəmanı Səttarxanla və silahdaşları ilə görüşür. Cənubi Azərbaycanın
şəhər və kəndlərini gəzir, doğma xalqının acınacaqlı vəziyyətini yaxından
müşahidə edir. Bu müşahidələr sonralar M.Ə.Rəsulzadənin ədəbi yaradıcılığında təsirsiz
qalmır. O, Avropa təhsili görmüş bir qrup İran ziyalısı ilə (Seyid Həsən
Tağızadə, Hüseynqulu xan Nəvvab, Süleyman Mirzə, Seyid Məhəmməd Rza və b.)
birlikdə
1910-cu ilin
sentyabr ayında İran demokrat partiyasının əsasını qoyur. Bu partiyanın əsas
orqanı olan "İrane Nou" və "İrane Ahat" qəzetlərinin baş
redaktoru olur. Həmin qəzetlərdə M.Ə.Rəsulzadənin məqalələri, şeir və publisist
yazıları çap olunmuşdur. O, İranda
Avropa tipli jurnalist sənətinin əsasını qoymuşdur. Sonralar Seyid Həsən
Tağızadə (1878-1969) M.Ə.Rəsulzadənin xatirəsinə həsr etdiyi nekroloqda
yazacaq: "Modern Avropa qəzet formasını ilk dəfə İrana gətirən M.Ə.Rəsulzadə
olmuşdur" ("Sü-hən" jurnalı, Teh-ran, 1955-ci il, №4). İranda hə-min
il mürtəce "Etidaliyyun" ("Mötədillər") partiyası təşkil
edildi. Bununla əlaqədar M.Ə.Rəsulzadə Tehranda 1910-cu ildə fars dilində
"Tənqidi-firqeyi-etidaliyyun" adlı kitabını çap etdirmişdir. 1911-ci
ildə isə Ərdəbildə müəllifin farsca "Səadəti-bəşər" adlı kitabı nəşr
olunmuşdur. Çar hökuməti İrandakı inqilabi hərəkatdan qorxuya düşərək onun əsas
rəhbərlərindən biri olan M.Ə.Rəsulzadənin ölkədən xaric olunmasını şah
üsul-idarəsindən tələb eləyir. M.Ə. Rəsulzadə təqiblərdən yaxa qur-tarmaq üçün
İstanbula müraciət edir. O, Türkiyənin paytaxtında həm-yerliləri Əlibəy
Hüseynzadə və Əhmədbəy Ağayevlə görüşmüş, Yusif bəy Ağçura oğlu (1876-1935),
Ziya Gög Alp (1876-1924) və başqa görkəmli alimlərlə təmasda olmuşdur. M.Ə.Rəsulzadə
"Gənc türklər" təşkilatına rəğbət bəsləmiş, "Türk ocağı" cəmiyyətində
çalışmış və onun əsas orqanı, 1911-ci ilin noyabr ayından nəşrə başlayan
"Türk yurdu" jurnalının fəal yazarlarından biri olmuşdur. Bu jurnalın
səhifələrində bir neçə məqaləsi dərc edilmişdir. "İran türkləri"
(1911-ci il, №4) məqaləsi isə xüsusi maraq doğurur. Həmin məqalədə müəllif türk
oxucularına Cənubi Azərbaycanın ümumi coğrafiyası və əhalisi haqqında ətraflı məlumat
verir və yazır: "Azərbaycanın Qafqaziyada vaqe Rusiya tabeliyində olan bir
qismi də İrəvan, Gəncə və Bakı vilayətləri təşkil ediyor" (səh. 108).
O vaxt Türkiyədə çap olunmuş kitablarda və mətbuatda,
həmçinin məşhur türk ensiklopedisti Şəmsəddin Saminin "Qamusi-aləm"inin
birinci cildində (İstanbul, 1889-cu il, səh.67) "Azərbaycan" məfhumu
altında ancaq Araz çayından cənubda yerləşən ərazi nəzərdə tutulurdu. M.Ə.Rəsulzadə
xeyli sonra, 1918- ci il oktyabrın 13-də Bakıda çap olunan "Azərbaycan"
qəzetində də bu məsələyə toxunur: "İslam mərkəzi İstanbulda Qafqaziya, xüsusən Azərbaycan haqqında məlumatlar
çox azdır". İstanbulda olarkən M.Ə.Rəsulzadə görkəmli islam mütəfəkkiri
Şeyx Cəmaləddin Əfqaninin (1836-1897) "Vəhdəti cinsiyə fəlsəfəsi"ni
("Milli birlik fəlsəfəsi"ni) farscadan türkcəyə tərcümə edir, öz
doğma xalqının məişətindən alınmış "Acı bir həyat" əsərini yazır (bu əsər
1912-ci ildə Bakıda nəşr edilir).
1913-cü ildə
Romanovlar sülaləsinin 300 illiyi ilə əlaqədar əfv-ümumidən sonra M.Ə.Rəsulzadə
vətənə qayıdır. O, hələ İstanbuldan onun göstərişi ilə 1911-ci ilin oktyabrında
keçmiş hümmətçilər Tağı Nağıyev, Məhəmmədəli Rəsuloğlu və Abbasqulu Kazımzadə tərəfindən
əsası qoyulan "Müsəlman demokratik "Müsavat" partiyası"na
daxil olmuş və tezliklə onun rəhbəri seçilmişdir (Məhəmmədəmin Rəsulzadə.
"Müsavat" partiyasının quruluşu , "Azərbaycan", Anqara,
№15(167), 1966-cı il, səh. 12-18). Bu illərdə M.Ə.Rəsulzadə ədəbi-publisistik fəaliyyətini
də davam etdirir. "Yeni lisançılar və türkçülər" məqaləsini, Təbriz həyatından
bəhs edən "Bir xan" adlı kiçik hekayəsini, "Dil-ictimai bir əməldir"
yazısını "Şəlalə" jurnalında çap etdirir. Sonuncu məqalədə o, Azərbaycan
dilini göz bəbəyi kimi qorumağı xalqının qarşısında ən mühüm problem kimi
qaldırır. O, proletar ədibi M.Qorkinin "Ana" əsərindən bir parçanı Azərbaycan
dilinə çevirib çap etdirir. Bu tərçümənin o illərdə Azərbaycan ədəbiyyatına təsirini
də inkar etmək olmaz.
1914-cü il
sentyabrın 16-da şair, yazıçı və jurnalist Əliabbas Müznibin (1882-1938)
redaktorluğu ilə ayda iki dəfə nəşr edilən ədəbi-ictimai, iqtisadi, tarixi və
siyasi jurnal olan "Dirilik"-in birinci nömrəsi çapdan çıxdı. M.Ə.Rəsulzadənin
"Dirilik nədir?" adlı baş məqaləsi jurnalın ideya istiqamətini müəyyənləşdirirdi
və xalqımızı milli oyanışa çağırırdı. O, bu jurnalın səhifəlrində çap etdirdiyi
"Milli dirilik" başlıqlı baş məqalələrdə "Azərbaycan qayəsi"ni
yayırdı. M.Ə.Rəsulzadə öz yazılarında "müsəlman", "türk",
"tatar" kimi müxtəlif adlarla
tanınmış bu xalqı "azərbaycanlı" kimi qeyd edirdi. Halbuki bunu
1935-ci ildən tarixi ədəbiyyatda İ.Stalinin adına çıxırlar. Mirzə Davud
Hüseynov 1927-ci ildə Tiflisdə, rus dilində çap olunmuş "Müsavat"
partiyası keçmişdə və bu gün" adlı kitabında yazır ki, guya 1917-ci ilə qədər
"Rəsulzadə üçün Qafqazın tərkibində Azərbaycanın mövcud olması ideyası yox
idi. Azərbaycan adı altında o vaxt ancaq İran Azərbaycanı başa düşülürdü. Əlbəttə,
bu, yanlış fikirdir. Yuxarıda göstərdiyimiz kimi, M.Ə.Rəsulzadə hələ 1911-ci
ildə İstanbulda "Türk yurdu" jurnalında çap etdirdiyi "İran
türkləri" məqaləsində Azərbaycanın Qafqazın tərkibində olmasını qeyd
etmişdir. Bunu da göstərmək lazımdır ki, hələ M.Ə.Rəsulzadədən qabaq maarifçi
ziyalılarımızda azərbaycanlılıq qayəsi rişə halında olsa da, var idi. Ancaq
bunu tam şəkildə siyasət meydanına M.Ə.Rəsulzadə gətirdi. O, 1915-ci ilin
avqustundan "Açıq söz" qəzetini nəşr edir ki, bu da əslində gizli fəaliyyət
göstərən "Müsavat" partiyasının orqanı idi.
1917-ci ildə Rusiyada fevral burjua inqilabı baş verdi. Silah və zor gücünə
kiçik xalqların torpaqlarını işğal edib dünyanın altıda bir hissəsinə çevrilmiş
Böyük Rusiya imperiyası dağılmağa üz qoydu… Əsən azadlıq mehi müstəmləkə
halında inləməkdə olan xalqlarda öz müstəqil dövlətlərini yaratmaq arzusunu baş
qaldırmışdı. Həmin ilin martında açıq fəaliyyətə başlamış "Müsavat"
partiyasının orqanı "Açıq söz" qəzeti yazırdı: "Şimdiyə qədər
qayəmiz, amalımız məlum olmayan, hürriyyət nədir, təşkilat nədir bilməyən və
ümumi millətimizə dəstur olacaq milli və siyasi proqramımız bulunmayan, bulunsa
da mindən birimizin belə xəbəri olmayan biz müsəlmanlar müdhiş inqilab tufanları
içərisində kompassız ortada qaldığımızdan hara gedib çırpınmağı, hansı tərəfə
vurnuxmağı bilməyib, cəmiyyətlərimiz də divanələr dəstəsi kimi boğaz-boğaza gəlmişlər
("Açıq söz" qəzeti", №431, 1917-ci
il). Həmin ildə Gəncədə Nəsib bəy Yusifbəylinin (1881-1920) rəhbərliyi altında
"Türk Ədəm Mərkəziyyət (federalist – M.Əliyev) partiyası” fəaliyyətə
başladı. Partiya öz proqramı ilə xalqı tanış etmək üçün Gəncənin Şah Abbas məscidinin
həyətində böyük mitinq keçirdi. Bu mitinq "Yaşasın demokratik
respublika", "Yaşasın Azərbaycan mux-tariyyəti", "Yaşasın
Türk Ədəm Mərkəziyyət partiyası" şüarları ilə keçirilmişdir
("Baku" qəzeti, №80, 12 aprel, 1917-ci il).
1917-ci ilin
aprelində Bakıda Qafqaz müsəlmanlarının qurultayı çağırıldı. Qurultay M.Ə.Rəsulzadənin təklifi ilə
"Rusiyanı federativ şəkildə təşkil etmək haqqında” qərar
çıxardı. Bu qurultayda "Azərbaycan qayəsi" məsələsi
yenidən ortalığa atıldı. Həmin ilin mayında maarifpərvər Azərbaycan
varlılarından Şəmsi Əsədullayevin (1840-1913) Moskva müsəlman xeyriyyə cəmiyyətinə
bağışladığı əzəmətli binada Rusiya müsəlmanlarının qurultayı açıldı. M.Ə.Rəsulzadə
Rusiyanı federativ şəkildə qurmaq haqqında məruzə ilə çıxış etdi. Qurultay səs
çoxluğu ilə M.Ə.Rəsulzadənin "Türk-tatarlığı, Türküstan, Qazaxıstan,
Başqırdıstan, Azərbaycan və Dağıstan kimi bir neçə muxtariyyətdən ibarət olacaq
gələcək Rusiyanı federativ şəkildə qurmaq" barəsində təklifini qəbul etdi.
O, həmin dövrdə özünün "Cəmaət idarəsi" və "Bizə hansı hökümət
faydalıdır?" kitablarını çap etdirmişdir. M.Ə.Rəsulzadənin Moskva müsəlman
qurultayında etdiyi məruzə Əhməd Salikovun çıxışı ilə birlikdə "Şəkli idarə
haqqında iki baxış" adı ilə həmin dövrdə çap olunmuşdur. Həmin ayda M.Ə.Rəsulzadənin
redak-torluğu ilə "Qardaş köməyi" jurnalı işıq üzü gördü. Təəssüf ki,
bircə nömrəsi çıxdı. 1917-ci il iyunun ikinci yarısında "Müsəlman
demokratik "Müsavat" partiyası" ilə "Türk Ədəm Mərkəziyyət
partiyası" birləşib "Türk Ədəm Mərkəziyyət” partiyası "Müsavat" adı altında çıxış etməyə başladı ("Açıq söz"
qəzeti, №501, 18 iyun, 1917-ci il). Onun şöbələri nəinki Azərbaycanın bütün qəzalarında,
hətta Rusiyanın Həştərxan, Stavropol şəhərlərində, Ukraynanın, Gürcüstanın və
Ermənistanın paytaxtlarında, Türküstanın mərkəzi Daşkənddə, Cənubi Azərbaycanın
mərkəzi Təbrizdə, İranın Gilan vilayətinin mərkəzi Rəştdə və Türkiyənin
paytaxtı İstanbulda təşkil olundu. Burjua xadimi kimi onu damlamağa çalışanlara
cavab olaraq yazırdı ki, mən kasıbçılığın üzündən ali təhsil də ala bilməmişəm,
öz pulu ilə Rusiyada və Qərbi Avropada təhsil alıb və bu gün özünü bolşevik
kimi qələmə verən sizləri nə adlandırmaq olar ("Açıq söz" qəzeti №549, 24 avqust 1917-ci il). Bunu da qeyd etmək lazımdır ki, onun
"MAR", "MAR-zadə", "M.R-zadə" "Haman",
"Sosialist" və s. gizli imzalarla xeyli məqaləsi müxtəlif dövri mətbuatın
səhifələ-rində çap olunmuşdur. 1917-ci il oktyabrın 26-dan 31-ə qədər 500 nümayəndənin
iştirakı ilə Bakıda təntənəli surətdə keçirilən "Türk Ədəmi Mərkəziyyət
partiyası "Müsavat"ın birinci qurultayında Məhəmmədəmin Rəsulzadə Mərkəzi
Komitənin sədri seçilmişdir. Bu qurultaydan sonra Bakıda və Azərbaycanın bütün
qəzalarında "Azərbaycana muxtariyyət" şüarı altında xalqımızın milli
hərəkatı başlanmışdır.
Həmin dövr
xalqımızın tarixinə Milli Azərbaycan hərəkatı kimi daxil olmuşdur. 1917-ci ilin
payızında M.Ə.Rəsulzadə Rusiya parlamentinə Azərbaycan və Türküstandan millət vəkili
seçilmişdir. 1918-ci il mayın 26-da Zaqafqaziya seymi daxili fraksiyaların çəkişmələri
nəticəsində ləğv olundu. Həmin ayın 27-də seymin müsəlman fraksiyasına daxil
olan müxtəlif partiyaların üzvlərindən ibarət Azərbaycan milli şürası yarandı.
Səs çoxluğu ilə M.Ə.Rəsulzadə milli şüranın sədri seçildi. 1918-ci il mayın
28-də bütün ölkələrin radio stansiyaları və qəzetləri Azərbaycan istiqlaliyyətinin
elan olunmasını dünyaya yaydılar. Bu o demək idi ki, xalqımız öz varlığını, bir
xalq kimi mövcud-luğunu bütün bəşəriyyətə çatdırır, onun da dünyada müstəqil
surətdə yaşayan xalqlar kimi öz etnoqrafik sərhədləri daxilində azad yaşamağa
hüququ var. Bitərəf Fətəlixan İsgəndər oğlu Xoyskinin (1875-1920) başçılığı ilə
Azərbaycan Demokratik Respublikası hökuməti təşkil olundu. Beləliklə Azərbaycan
xalqı nəinki türkdilli xalqlar arasında, həmçinin bütün islam aləmində ilk dəfə
olaraq respublika üsul-idarəsinə qədəm qoydu. İyunun 17-də Azərbaycan milli
şürasının iclasında M.Ə.Rəsulzadə öz alovlu nitqində deyirdi: "Dünya
müharibəsi və Rusiya inqilabının təsiri ilə yeni doğulmuş və həyat siyasətinə
ilk qədəm basmış Azərbaycan qayəsi əhatə
olunmaz mühüm dəqiqələr keçirir. Bu yeni türk nüzad siyasəti rişə və buluğ
bulub da millətlər zümrəsinə vəsail-həyat olaraq girə biləcək, yoxsa sısqa
cocuq kimi südəmər halında tərki-həyat edəcəkdir? İştə bütün zehinləri işğal edən
bir məsələ! İştə bir zaman ki, müqəddərat milliliyi əllərinə alanlar üçün Azərbaycan
nüzadini tələf etdirməmək kimi müşkül, fəqət müşküllüyü ilə bərabər şərəfli bir
vəzifə və mə-suliyyət tərtib ediyor" ("Azərbaycan" qəzeti, №41,
1918-ci il).
Gördüyümüz
kimi, M.Ə.Rəsulzadə bu alovlu nitqində hələ birinci dünya müharibəsi ərəfəsində
"Dirilik" jurnalı səhifələrində qaldırdığı və sonralar isə 1917-ci
ilin aprelində Bakıda keçirilən Qafqaz müsəlmanlarının qurultayında yenidən
ortalığa atılan "Azərbaycan qayəsi"ndən söhbət açır. Təəssüf ki, bir
sıra görkəmli inqilabçıların əsərlərində 1918-ci il mayın 28-nə kimi, yəni Azərbaycan
istiqlaliyyəti elan olunana qədər, bu torpağın Azərbaycan adlandırılması barədə,
bu xalqın Azərbaycan xalqı olduğu barədə bir kəlmə də yoxdur. Onlar əsas bir məsələni
unutmuşlar ki, rus xalqı müstəmləkə xalq deyildi. Onlar yalnız sinfi ziddiyyətləri
aradan qaldırmaq uğrunda mübarizə aparırdılar. Amma Azərbaycan müstəmləkə idi və
hətta ölkənin adı belə xəritələrdən silinmişdi. Müstəmləkə olan bir ölkədə isə
ancaq milli azadlıq hərəkatından söhbət gedə bilərdi. Azərbaycan xalqı
qarşısında ancaq müstəmləkədən azad olub, öz müstəqil milli dövlətini yaratmaq
məsələsi dayanırdı. Bu çətin vəzifəni M.Ə.Rəsulzadənin rəhbərliyi altında qabaqcıl
Azərbaycan ziyalıları o dövrdə öz üzərlərinə götürdülər. 1918-ci il dekabrın
7-də Azərbaycan parlamentinin təntənəli açılışında M.Ə.Rəsulzadə demişdir:
"Biz o zaman ki, bizim üçün ən yaxşı məsələni – "Azərbaycan muxtariyyəti"ni
müdafiə edirdik, biz onda sağ və sol tərəfdən amansız tənqidə məruz
qalmışdıq.Sağdan bizə deyirdilər ki, azərbaycanlılıq şüarı ilə siz müsəlmanları
parçalayırsınız, türkçülük bayrağı qaldırmaqla – Allah yıxsın – siz İslamın əsasını
sarsıdırsınız. Soldan isə bizi məzəmmət edirdilər ki, Azərbaycan muxtariyyətini
tələb edərək biz vahid demokratik cəbhəni yarırıq. "Müsavat"
partiyası birinci olaraq Azərbaycanın müstəqilliyi bayrağını yüksəyə
qaldırmışdır. Beləliklə müsəlman partiyaları arasında Azərbaycan ideyasında
fikir ayrılığı yoxdur. Xalqın şüurunda Azərbaycan ideyası artıq möhkəmlənmişdir…
Bir kərə yüksələn bayraq bir daha enməz!" ("Azərbaycan" (rusca)
qəzeti, №59, 13 dekabr 1918-ci il).
Bakı Dövlət Universitetinin yaranması da M.Ə.Rəsulzadənin adı ilə bağlıdır.
Bu məsələ ətrafında o, bir neçə dəfə Azərbaycan parlamentində çıxış etmiş və
universitetin açılmasını qəti tələb etmişdir. Universitetin ilk rektoru olmuş
professor V.İ.Razumov-ski 1922-ci ildə çap etdirdiyi "Bakı şəhərində
universitetin əsasının qoyulması" adlı xatirə oçerkində yazır: "M.Ə.Rəsulza-dənin
sayəsində, onun gücü, maarifçilik köməyi ilə "Müsavat" partiyasında
universitetin açıq və gizli düşmənləri partiyanın qərarına tabe olmağa məcbur
olmuşlar, biz öz tərəfimizdə artıq iki partiyaya malik idik,
"Müsavat" və sosialistlər, bu da parlamentdə çoxluğu təmin
edirdi" (Bakı Dövlət Universitetinin xəbərləri, №2, 1922-ci il). 1920-ci
ilin mart ayında Bakıda rus dilində çapdan çıxmış, "1920-ci il üçün Azərbaycan
respubli-kasının təqvimünvanı"nda oxuyuruq ki, M.Ə.Rəsulzadə
"Tarix-filologiya fakültəsində "Osmanlı ədəbiyyatı tarixi"ndən dərs
demişdir.
Azərbaycan
istiqlalının ildönümü ilə əlaqədar olaraq 1919-cu ildə Bakıda bircə nömrəsi çap
olunmuş, lakin geniş oxucu kütləsinə çatdırılmamış "İstiqlal"
jurnalında M.Ə.Rəsulzadənin "Azərbaycan Respublikası" adlı əsəri çap
olunmuşdur.
1920-ci ildə
aprel hadisələrindən sonra M.Ə.Rəsulzadə Lahıcda həbsə alındı. Onun tutulması xəbəri
həmin ilin noyabrın əvvəllərində Vladiqafqaz şəhərində olan İ.V.Stalinə
çatdırıldı. Stalin heç kəsə xəbər vermədən Bakıya gələrək, XI Ordunun xüsusi
şöbəsinin rəisi V.Pankratova RSFSR Millətlər Komissarlığı adından göstəriş
verdi və özü şəxsən həbsxanaya gedib M.Ə.Rəsulzadəni azad etdi. Bununla
İ.V.Stalin 1905-ci ildə onu ölümdən qurtaran keçmiş inqilabçı dostu M.Ə.Rəsulzadənin
qarşısında öz tarixi vicdan borcunu yerinə yetirdi. O, M.Ə.Rəsulzadəni özü ilə
birlikdə Moskvaya apardı və RSFSR Millətlər Komissarlığında mətbuat müvəkkili vəzifəsinə
təyin etdi. M.Ə.Rəsulzadə RSFSR Millətlər Komissarlığına tabe olan Moskva Şərqşünaslıq
(keçmiş Lazarev) İnstitutunda da fars dilində dərs demişdir. RSFSR-in Millətlər
Komissarlığının orqanı olan "Novıy vostok" jurnalının 1922-ci il 1-ci
nömrəsində xəbər verilir ki, 2-ci nömrədə M.Ə.Rəsulzadənin "Qədim İranın
kommunistləri" adlı məqaləsi çap olunacaq. Məzdəkizm hərəkatından bəhs edən
bu məqalə çap olunmamışdır. Bunu M.Ə.Rəsulzadənin mühacirətə getməsi ilə izah
etmək olar. Xaricə getməsinin düzgün təfsilatı onun vəfatı münasibətilə məşhur
Azərbaycan ədəbiyyatşünası, Türkiyədə vəfat etmiş Əbdülvahab Yurdsevərin
(1898-1976) xatirə yazısında öz əksini tapmışdır. O yazır: "Müsavat"
partiyasının gizli mərkəzi komitəsinin ən mühüm təşəbbüs-lərindən biri M.Ə.Rəsulzadəni
Moskvadan qaçırmaq olmuşdur. Əvvəlcə bir yoldaş vasitəsilə, sonra isə sabiq
Parlament üzvü, mərhum Rəhimbəy Vəkilovu (1897-1937) və Bakı əsgəri təşkilatının
rəisi, şəhid yoldaşımız doktor Dadaş Həsənzadəni (1898-1926) bir qədər pul ilə
Moskvaya göndərmək surətilə M.Ə.Rəsulzadə ilə təmasda olmuşlar. Məhəmmədəmin Rəsulzadəyə
təklif olunmuşdur ki, elmi-tədqiqat adı ilə Lenin-qrada getsin. Onun oradan rəhmətlik
tatar maarifçilərindən Musa Cərurullah Bigiyevin (1875-1949) müyəssər yardımı
ilə və qayıqla Fin körfəzi üzərindən üzərək Finlandiyaya qaçırılması təmin edilmişdir”
("Azərbaycan" jurnalı, Anqara, №3, 1955-ci il). Sonralar SSRİ-də baş
vermiş faciəli hadisələr göstərdi ki, bu, yeganə düzgün yol idi. Heç şübhəsiz,
M.Ə.Rəsulzadə 1925-ci ildən sonra sağ qalmayacaqdı. Beləliklə M.Ə.Rəsulzadənin
mühacirət dövrü başlanır.
1928-ci ildə
İstanbulda onun "Azərbaycan Respublikasının keçmişi, təşəkkülü və indiki vəziyyəti",
"Əsrimizin Səyavuşu", "İstiqlal məfkurəsi və gənclik"
kitabları çap edilir. 1923-cü ildən onun redaktorluğu ilə İstanbulda "Yeni
Qafqasya" jurnalı nəşrə başlayır. M.Ə.Rəsulzadə 1928-ci ildə İstan-bulda
"İnqilabçı sosializmin iflası və demokratiyanın gələcəyi", "Millət
və bolşevizm" və "Qafqasya türkləri" kimi əsərlərini çap
etdirmişdir. Həmin ildə onun redak-torluğu ilə "Azəri türkü"
(1928-1931), sonra isə "Odlu yurd" (1929-1930) jurnalları və həftəlik
"Bildiriş" (1929-1931) qəzeti də nəşr edilməkdə idi. 1930-cu ildə
M.Ə.Rəsulzadənin Parisdə fransız dilində "Azərbaycan və istiqlaliyyət"
və rus dilində "Qafqaz problemi ilə əlaqədar olaraq panturanizm" kitabları
çap olundu. 1931-ci ildən M.Ə.Rəsulzadənin mühacirət dövrü Avropa ölkələrində
davam edir. Onun redaktorluğu ilə Berlində ayda üç dəfə nəşr edilən
"İstiqlal" (1932-1934) qəzeti və "Qurtuluş" (1934-1938)
jurnalı çap edilirdi.
1933-cü ildə
M.Ə.Rəsulzadənin Berlində çap olunan "Azərbaycan Respublikası haqqında bəzi
qeydlər" adlı kitabı da böyük maraq doğurur. M.Ə.Rəsulzadə həm də görkəmli
ədəbiyyatşünas idi, onun 1936-cı ildə Berlində "Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı"
məqaləsi çap edilmişdir. 1938-ci ildə Berlində alman dilində "Azərbaycan
problemi" və 1939-cu ildə Varşavada polyak dilində çıxmış "Azərbaycanın
hürriyyət savaşı" kitablarının adlarını çəkməmək olmaz. O, 1938-ci ildən
Polşa hökumətində məsləhətçi işləmiş, sonralar, 1940-cı ildən Rumıniyada yaşamışdır.
Onun 1943-cü ildə İstanbulda nəşr olunmuş "İslam-türk
ensiklopediyasının" 1-ci cildində "Azərbaycan ləhcəsi" adlı məqaləsi
çap edilmişdir. 1947-ci ildən Anqaraya köçən M.Ə.Rəsulzadənin 1949-cu ildə
"Azərbaycanın kultur kələnkləri" adlı kitabı işıq üzü görmüşdür. Onun
"Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı" (1950-ci il) və "Çağdaş Azərbaycan
tarixi" (1951-ci il) kitabları həmin illərdə M.Ə.Rəsulzadənin məhsuldar
işlədiyini göstərir. O, 1951-ci ildə Anqarada "Azərbaycan şairi
Nizami" adlı sanballı monoqrafiyasını çap etdirməklə dünya
nizamişünaslığına bir çox yenilik gətirmişdir.
M.Ə.Rəsulzadənin Nyu-Yorkda ingilis dilində nəşr olunan "Ukrayna"
toplusunun 1951-ci il 3-cü nömrəsinin 7-ci cildində
"Azərbaycan
Respublikası" məqaləsi çap edilmişdir. Londonda ingilis dilində nəşr
olunan "Britaniya ensiklopediyası"nda "Müsa-vat"
partiyasının yaranması tarixi və Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinin təşəkkülünə
aid" məqalə də onun qələmindən çıxmışdır. İkinci Dünya müharibəsindən
sonra Türkiyədə nəşr edilməkdə olan "Türk ensiklopediyası"nda Azərbaycana
aid məqalələrin bir çoxu M.Ə.Rəsulzadə tərəfindən yazılmışdır. Anqarada
yaşadığı dövrdə o, "Türk tarix qurumu" və "Türk dili
qurumu" ilə yaxından əməkdaşlıq etmişdir. 1952-ci ildən Anqarada nəşr
olunan "Azərbaycan" jurnalında xalqımızın tarixi və ədəbiyyatı
haqqında silsilə məqalələrini də bura əlavə etsək, M.Ə.Rəsulzadənin heyrətamiz
yaradıcılığı haqqında təsəvvür daha da aydınlaşar. O, İkinci Dünya müharibəsinə
qədər Parisdə rusca nəşr olunan "Qafqaz" (1932-1938) və fransızca
buraxılan "Prometey" (1928-1939) jurnallarında məqalələrlə çıxış
etmişdir. Onun 1920-ci ildən sonra işlətdiyi açıq və gizli imzalardan "Məmməd
Əmin Rəsulzadə", "Yalvac oğlu", "Məmməd Əmin",
"M.Əlif Rəsulzadə" və s. qeyd etmək olar. Ankara Universitetinin tibb
fakültəsinin klinikasında şəkər xəstəliyindən yatan Məhəmməd Əmin 1955-ci il
martın 6-da gecə saat on birə on dəqiqə qalmış üç dəfə "Azərbaycan… Azərbaycan…
Azərbaycan…" deyərək əbədiyyətə qovuşdu. Anqara radiosu martın 7-də saat
22-45 dəqiqədə sabiq Azərbaycan milli şürasının sədri M.Ə.Rəsulzadənin vəfat
etdiyini təəssüflə bildirdi.
O, 
jurnalında yazırdı: "Rəsulzadə,
bütün ömrüm boyunca, Şərq dünyasında tayına rastlaşmadığım, mübaliğəsiz söyləyə
biləcəyim fövqəladə nadir insanlardan biri idi. Məhəmmədəmin bəy tərbiyəli,
qüvvətli və sağlam məntiq sahibi, təmiz qəlbi, doğru sözlü, mətanətli, tam mənasıyla
dürüst, fikir və yoluna dərin bir inam bəsləyən fədakar, mücahid və örnək bir
insandı. Belələrinə zəmanəmizdə və hələ bizim tərəflərdə rast gəlmək mümkün
deyildir" ("Sühən" jurnalı,
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası